Trong thời gian gần đây, Chính phủ Việt Nam đã đẩy mạnh công cuộc cải cách hành chính sâu rộng, hướng tới việc biến nền công vụ từ một bộ máy kiểm soát mang tính quan liêu sang hệ thống phục vụ người dân, dựa trên dữ liệu và trách nhiệm. Thủ tướng Phạm Minh Chính liên tục ban hành các chỉ đạo khẩn tới các bộ, ngành và địa phương, yêu cầu cắt giảm tối thiểu 30% thời gian và chi phí thực hiện thủ tục hành chính, đồng thời tiến tới xóa bỏ giới hạn địa lý trong cung cấp dịch vụ.

Từ 'quyền lực xin-cho' sang 'nhiệm vụ phục vụ'

Trọng tâm của cải cách không chỉ là số hóa hay giảm giấy tờ, mà là thay đổi tư duy căn bản: chuyển từ mô hình cán bộ "ban phát" sang mô hình chủ động phục vụ người dân bằng dữ liệu, trách nhiệm và sự chủ động. Thực tế cho thấy, từ thành thị đến vùng sâu vùng xa, người dân vẫn phải chờ đợi hàng giờ, thậm chí nhiều ngày, để hoàn tất một thủ tục. Trong khi đó, cán bộ công chức cũng chịu áp lực công việc lớn và yêu cầu chuyên môn ngày càng cao.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Võ Chí Hảo, trọng tài viên Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam, hệ thống hành chính tiên tiến không đo bằng số lượng ứng dụng hay mức độ số hóa, mà ở cách thiết kế lại quy trình theo hướng mô-đun hóa. Kinh nghiệm từ Đức cho thấy, muốn rút ngắn thời gian xử lý phải chia nhỏ quy trình thành các module độc lập: tiếp nhận hồ sơ, thẩm định, phê duyệt, trả kết quả. Mỗi khâu có thể ủy quyền và chịu trách nhiệm rõ ràng, không cần qua nhiều tầng ký duyệt.

Mô-đun hóa và tích hợp dữ liệu

Mô-đun hóa không chỉ giúp xử lý nhanh mà còn tạo nền tảng cho số hóa toàn diện. Khi các bước có ranh giới rõ, mới có thể tự động hóa, đo thời gian và kiểm soát hiệu suất. Tiến sĩ Trương Quốc Việt, Học viện Hành chính Quốc gia, nhận xét cải cách hiện mới chạm tới lớp vỏ số hóa, còn lõi dữ liệu và con người vẫn cũ. Ông đề xuất xây dựng nền tảng dữ liệu quốc gia thống nhất thay cho tình trạng mỗi nơi một phần mềm.

Hà Nội đã triển khai mô hình phi địa giới, kết nối 12 chi nhánh và 126 điểm cấp xã, thực hiện hơn 890 thủ tục không phụ thuộc nơi cư trú. Người dân có thể nộp và nhận kết quả ở bất kỳ điểm nào thuận tiện. Tuy nhiên, lĩnh vực đặc thù như đất đai, xây dựng vẫn cần hồ sơ gốc, hạ tầng và nhân sự chưa đồng đều. Để cải thiện trải nghiệm, Hà Nội đang thử nghiệm trợ lý ảo tích hợp AI, hỗ trợ tra cứu quy định, theo dõi tiến độ và tư vấn tự động.

AI và công nghệ trong cung cấp dịch vụ

TP Hồ Chí Minh cũng ứng dụng AI. Chủ tịch Nguyễn Văn Được thông tin thành phố thí điểm AI để sàng lọc hồ sơ y tế, giúp cán bộ phân loại nhanh. Điều này phù hợp chỉ đạo của Thủ tướng về tái sử dụng dữ liệu nhà nước, loại bỏ yêu cầu giấy tờ trùng lặp. Bộ trưởng Trần Văn Sơn nhấn mạnh cải cách hành chính là nhiệm vụ trọng tâm và khó, cần kiểm soát chặt chẽ khi ban hành quy định mới, bảo đảm thủ tục hợp pháp, cần thiết và thực hiện được trên môi trường điện tử.

Cả Hà Nội và TP Hồ Chí Minh đặt mục tiêu đưa dịch vụ công trực tuyến trở thành phương thức phục vụ chính. Người dân, doanh nghiệp có thể chọn điểm nộp hồ sơ gần nhất thay vì bị ràng buộc nơi cư trú hay đăng ký kinh doanh.

Ràng buộc pháp lý và trách nhiệm

Tiến sĩ Võ Chí Hảo cho rằng cải cách cần được luật hóa, buộc cán bộ chỉ yêu cầu đúng và đủ giấy tờ trong văn bản pháp lý. Mô tả mập mờ mở cửa cho nhũng nhiễu. Ông cũng đề xuất nguyên tắc "im lặng là chấp thuận": nếu cơ quan không phản hồi trong thời hạn luật định, hồ sơ được coi là đã duyệt. Quy định này xóa bỏ đặc quyền trì hoãn và giảm ảnh hưởng của quan hệ cá nhân.

Ông Hảo còn khuyến nghị xã hội hóa khâu hỗ trợ công dân và vận hành công nghệ. Thay vì nhà nước đầu tư máy móc, thuê nhân sự, có thể hợp tác với doanh nghiệp viễn thông để hỗ trợ thủ tục trực tuyến miễn phí cho người dân, không tốn ngân sách. Dịch vụ hỗ trợ hành chính trở thành ngành nghề có kiểm soát, với văn phòng cạnh tranh về hiệu quả. Ngân sách cấp dựa trên số lượng hồ sơ xử lý, tạo động lực cải thiện chất lượng.

Mô hình mới cho dịch vụ công

Với các thủ tục chỉ mang tính ghi nhận như khai sinh, khai tử, đăng ký doanh nghiệp, ông Hảo đề xuất ứng dụng blockchain làm sổ cái nhà nước, loại bỏ phê duyệt thủ công, bảo đảm dữ liệu không thể sửa đổi và kịp thời. Điều này nâng cao năng lực thực thi ở cơ sở, giảm ách tắc.

Tóm lại, cải cách hành chính Việt Nam đang ở thời điểm then chốt. Sự chuyển đổi từ kiểm soát quan liêu sang phục vụ người dân, kết hợp mô-đun hóa, dữ liệu thống nhất, AI, ràng buộc pháp lý và mô hình dịch vụ sáng tạo, hứa hẹn nền công vụ minh bạch, hiệu quả và đáp ứng tốt hơn. Thách thức không chỉ ở công nghệ mà còn ở việc thể chế hóa trách nhiệm, bảo đảm mọi cán bộ phục vụ thay vì kiểm soát.