Trong bất kỳ xã hội nào vận hành hiệu quả, lòng can đảm đạo đức của mỗi cá nhân để hành động vì lợi ích chung chính là nền tảng của sự tiến bộ. Thế nhưng, khi người tốt ngần ngại làm việc tốt, bộ máy quản trị bắt đầu xuống cấp. Nhận định này của đại biểu Quốc hội Trần Hữu Hậu chạm đến một sự thật đau lòng: những trở ngại vô hình và hữu hình, bám rễ trong đời sống hàng ngày, có thể âm thầm phá hoại nỗ lực cải cách.

Cái Giá Của Nỗi Sợ Làm Điều Tốt

Những chia sẻ của ông Hậu hé lộ một nghịch lý đáng lo ngại. Những hành động đáng lẽ phải được khuyến khích—như một cô giáo kèm thêm miễn phí cho học sinh yếu—lại bị nghi ngờ. Trong một trường hợp, cô giáo trẻ chủ động giúp ba học sinh yếu sau giờ học, không thu phí, nhưng chỉ sau một tuần đã phải dừng lại vì hiệu trưởng nghi ngờ động cơ. Đồng nghiệp cũng tránh làm việc tương tự. Một tấm gương tận tụy đã trở thành câu chuyện cảnh báo về việc nghi kỵ có thể bóp nghẹt thiện chí.

Tư duy này không chỉ tồn tại trong giáo dục mà còn lan sang hành chính công. Ông Hậu kể lại chuyến thăm một phòng ban nhạy cảm, nơi nhiều hồ sơ đã xử lý xong nhưng bị để lại. Một nhân viên trẻ muốn nhanh chóng trả kết quả cho dân và doanh nghiệp thì bị đồng nghiệp nhìn với ánh mắt ngờ vực. Sự nhanh nhẹn bị hiểu là có động cơ mờ ám. Thói quen trì hoãn để chờ "cảm ơn" đã ăn sâu, biến nhiệt tình thành mối đe dọa đối với lợi ích nhóm.

Rào Cản Văn Hóa và Hệ Thống

Những ví dụ này phản ánh một vấn đề văn hóa sâu xa: khi hệ thống không phân biệt được người liêm chính và kẻ lợi dụng, nó sẽ trừng phạt điều tốt. Lâu dần, sự nghi ngờ lặp đi lặp lại làm con người mất dần ý chí hành động đúng đắn. Họ trở nên thận trọng, né tránh cổ vũ cho cái đúng hay bảo vệ người bị oan, đặt sự yên ổn lên trên lương tri. Trong bộ máy công quyền, điều này khiến người giỏi, người tốt hoặc rời bỏ vị trí, hoặc chấp nhận hòa nhập vào lề thói cũ—cả hai đều gây hại cho phục vụ công.

Hình ảnh ẩn dụ mà ông Hậu dẫn lại từ một bị cáo trong vụ gian lận thi cử—"xã hội ai cũng gù, mình thẳng lưng thành khuyết tật"—phản ánh sự lệch lạc trong thang giá trị. Khi sự trung thực và tận tụy bị coi là khác thường, la bàn đạo đức của cộng đồng đã bị xoay lệch, tạo môi trường nuôi dưỡng tham nhũng và tiêu cực.

Tham Nhũng: Triệu Chứng Của Căn Bệnh Sâu Xa

Những vụ án tham nhũng lớn gần đây cho thấy cái giá của căn bệnh văn hóa này. Các vụ như Việt Á, "chuyến bay giải cứu" mùa dịch, hay hối lộ trong dự án hạ tầng lớn đều phơi bày mạng lưới cán bộ bắt tay trục lợi. Đây không phải hiện tượng cá biệt mà là sản phẩm của một hệ thống nơi "người gù" chiếm ưu thế, còn "người thẳng" bị gạt ra ngoài.

Phiên tòa xét xử đường dây đánh bạc hơn 107 triệu USD, với sự tham gia của nhiều cựu quan chức cấp cao, càng cho thấy sự mục ruỗng có thể lan rộng đến nhiều tầng nấc quản lý. Khi lãnh đạo trực tiếp vi phạm, thông điệp gửi xuống là lợi ích cá nhân quan trọng hơn trách nhiệm công, khiến hành vi phi đạo đức trở nên bình thường.

Cải Cách Bằng Minh Bạch và Trách Nhiệm

Phát biểu của ông Hậu phù hợp với nỗ lực cải cách tinh gọn bộ máy. Phương châm "ba công khai"—công khai tiến độ, công khai trách nhiệm, công khai kết quả—mà Tổng Bí thư Tô Lâm đề ra là khuôn khổ cho thay đổi. Kết hợp cùng các công cụ số như cổng dịch vụ công quốc gia, những biện pháp này có thể tạo môi trường để người tốt được ghi nhận, kẻ xấu bị phơi bày.

Khuyến khích người tốt hành động không chỉ cần lời kêu gọi đạo đức mà còn phải có cơ chế bảo vệ và tưởng thưởng cho sự liêm chính. Quy trình minh bạch giảm không gian cho nghi kỵ, còn trách nhiệm công khai giúp người dân giám sát và ủng hộ hành vi đúng đắn. Cách tiếp cận kép này có thể dần chuyển văn hóa từ ngờ vực sang đồng hành.

Xây Dựng Văn Hóa Tôn Vinh Liêm Chính

Con đường phía trước đòi hỏi phá bỏ cả rào cản hữu hình lẫn vô hình đang kìm hãm sáng kiến. Cần đối diện với định kiến coi nhanh nhẹn, tận tâm là mờ ám và thay thế bằng chuẩn mực tôn vinh hiệu quả, vị tha. Đồng thời, lãnh đạo phải làm gương, chứng minh rằng "thẳng lưng" không phải là thiệt thòi mà là phẩm chất đáng quý.

Ông Hậu cảnh báo, bỏ qua những méo mó "nhỏ" hàng ngày sẽ làm suy yếu các chương trình cải cách lớn. Mỗi hành vi nghi kỵ hay cản trở nhỏ nếu không bị loại bỏ sẽ trở thành hòn đá cản đường phát triển. Ngược lại, mỗi hành động dũng cảm làm điều tốt, khi được ghi nhận và hỗ trợ, sẽ là viên gạch xây dựng xã hội lành mạnh hơn.

Cuối cùng, sức khỏe của nền quản trị quốc gia không chỉ dựa vào luật pháp và chính sách mà còn ở lập trường đạo đức chung của người dân. Khi người tốt được trao quyền hành động không sợ hãi, bộ máy nhà nước mới vận hành đúng mục tiêu—vì dân, do dân, của dân. Thách thức là tạo ra một hệ thống nơi liêm chính là chuẩn mực, không phải ngoại lệ, và "thẳng lưng" chỉ đơn giản là đứng như vốn dĩ nên đứng.