Những năm gần đây, Việt Nam đã chứng kiến những thay đổi đáng kể trong cấu trúc quản trị ở cấp cơ sở, đặc biệt tại thôn và tổ dân phố. Những thay đổi này phản ánh nỗ lực rộng lớn nhằm tinh gọn đơn vị hành chính, nâng cao văn hóa lãnh đạo và cải thiện hiệu quả hoạt động của chính quyền địa phương. Quá trình này được thúc đẩy bởi các cải cách pháp lý, điều chỉnh thực tiễn và sự cân nhắc sâu sắc về yếu tố văn hóa, xã hội.

Quy trình bầu cử và khung pháp lý

Bộ Nội vụ đã ban hành hướng dẫn chi tiết về việc bầu trưởng thôn, tổ trưởng tổ dân phố trong mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Các hướng dẫn này dựa trên Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở và Nghị định số 59/2023/NĐ-CP, quy định rõ trách nhiệm của UBND cấp xã và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp xã. Quá trình chuẩn bị gồm ban hành quyết định tổ chức bầu cử ít nhất 20 ngày trước cuộc họp cộng đồng, thành lập tổ bầu cử 10 ngày trước, và thông báo đến người dân ít nhất 7 ngày trước ngày bầu cử. Tổ bầu cử gồm đại diện ban công tác mặt trận, các tổ chức chính trị - xã hội và hộ gia đình, bảo đảm sự tham gia của cộng đồng.

Quy trình giới thiệu ứng cử viên đòi hỏi sự phối hợp giữa ban công tác mặt trận và chi bộ Đảng tại địa phương. Danh sách sơ bộ ứng viên được chuẩn bị, thảo luận và hoàn thiện sau khi có ý kiến của chi bộ, với biên bản chính thức gửi UBND cấp xã. Các bước này nhằm bảo đảm tính minh bạch, công bằng và đồng thuận của cộng đồng.

Tinh gọn thôn, tổ dân phố

Chủ trương sắp xếp thôn, tổ dân phố là một sáng kiến chính sách lớn kể từ Nghị quyết 18 (2017) và Nghị quyết 37 (2018), sau đó được cụ thể hóa bằng Nghị quyết 653 (2019). Giai đoạn 2019-2021, 45 tỉnh rà soát và sáp nhập 16.321 thôn, tổ dân phố không đạt chuẩn, giảm tổng số xuống còn 69.961 thôn và 20.547 tổ dân phố. Việc này đã cắt giảm gần 49.000 người hoạt động không chuyên trách, tiết kiệm khoảng 876 tỷ đồng mỗi năm.

Ngưỡng tối thiểu về số hộ được quy định theo vùng: trung du miền núi phía Bắc tối thiểu 150 hộ/thôn, đồng bằng Nam Bộ 350 hộ/thôn. Ngưỡng của tổ dân phố dao động từ 200 hộ ở miền núi đến 450 hộ tại Hà Nội. Các đơn vị dưới 50% ngưỡng bắt buộc phải sáp nhập, đơn vị từ 50% đến dưới ngưỡng được khuyến khích sáp nhập nếu điều kiện thuận lợi và cử tri đồng thuận. Việc sáp nhập chỉ được thực hiện khi trên 50% cử tri từng đơn vị tán thành, đồng thời phải xem xét yếu tố dân tộc, tín ngưỡng, quốc phòng để tránh xáo trộn đời sống cộng đồng.

Thách thức và điều chỉnh

Dù tinh gọn đã nâng cao hiệu quả, vẫn tồn tại thách thức. Một số thôn mới sau sáp nhập có trên 1.000 hộ gây khó khăn quản lý, trong khi bản vùng cao dưới 200 hộ vẫn khó sáp nhập do địa hình chia cắt. Việc đổi tên, nhập hộ khẩu, di chuyển nhà văn hóa cũng tạo ra xáo trộn.

Quyết định 758 (2023) của Thủ tướng đã tạm dừng sáp nhập thêm ở cấp cơ sở cho đến khi hoàn tất sắp xếp cấp tỉnh và xã. Các chuyên gia đề xuất tiêu chuẩn riêng cho đồng bằng và miền núi, với quyết định sáp nhập dựa trên đánh giá yếu tố văn hóa, địa lý, dân tộc thay vì chỉ dựa vào số hộ.

Văn hóa lãnh đạo và chuyển hóa quản trị

Song song với thay đổi cấu trúc, Việt Nam cũng chú trọng xây dựng văn hóa lãnh đạo. Quyết định 377-QĐ/TW của Bộ Chính trị đánh dấu sự chuyển dịch từ quản lý hành chính thuần túy sang văn hóa trách nhiệm và đạo đức trong lãnh đạo. Quyết định này trao quyền mạnh hơn cho cấp ủy và người đứng đầu trong quản lý cán bộ, đồng thời yêu cầu chịu trách nhiệm về kết quả. Sự chuyển từ tư duy "xin - cho" sang "trao - chịu" phản ánh sự trưởng thành trong văn hóa quản trị.

Trọng tâm là công tâm, minh bạch, dân chủ và khách quan – những giá trị thuộc về văn hóa lãnh đạo chứ không chỉ là thủ tục hành chính. Lãnh đạo phải cân bằng quyền lực với trách nhiệm đạo đức, xây dựng niềm tin và sự chịu trách nhiệm. Khía cạnh văn hóa này bảo đảm quyền lực được vận dụng trong khuôn khổ đạo đức, củng cố sự liêm chính của quản trị cơ sở.

Triển vọng tương lai

Giai đoạn tiếp theo của việc sắp xếp sẽ diễn ra vào quý IV/2025, với việc điều chỉnh đồng bộ tổ chức thôn, tổ dân phố và nhân sự không chuyên trách. Bộ Nội vụ đã yêu cầu các địa phương rà soát, báo cáo tình hình hiện tại, làm cơ sở xây dựng nghị định mới.

Kinh nghiệm Việt Nam cho thấy cải cách quản trị cơ sở không chỉ là nâng cao hiệu quả hành chính mà còn là thích ứng văn hóa. Bằng cách kết hợp tinh gọn cấu trúc với đạo đức lãnh đạo, mục tiêu là xây dựng hệ thống chính quyền địa phương minh bạch, hiệu quả và gắn kết văn hóa.

Hành trình từ quản lý cán bộ đến xây dựng văn hóa lãnh đạo thể hiện sự chuyển hóa sâu sắc trong tư duy quản trị – coi trọng cả sự tinh giản tổ chức và yếu tố con người. Thành công sẽ phụ thuộc vào việc cân bằng giữa hiệu quả và bản sắc cộng đồng, bảo đảm quản trị cơ sở vừa hiệu quả vừa phù hợp văn hóa.