Trong những năm gần đây, khái niệm “nền kinh tế sự chú ý” đã chuyển từ một ý tưởng học thuật ít người biết đến trở thành một lực lượng định hình đời sống hiện đại. Đối với Gen Z, thế hệ trẻ nhất bước vào tuổi trưởng thành, sự chú ý không chỉ là sản phẩm phụ của hoạt động kinh tế – nó chính là đơn vị tiền tệ. Sự thay đổi này đang làm biến đổi cách họ nhìn nhận nghề nghiệp, giáo dục, nhà ở và cả mối quan hệ cảm xúc với tương lai.

Sự Kết Thúc của Tiến Trình Dự Đoán Được

Với các thế hệ trước, cuộc sống thường theo một lộ trình khá rõ ràng: lấy bằng đại học, tìm một công việc ổn định, mua nhà và cuối cùng nghỉ hưu thoải mái. Lộ trình này, dù không bao giờ hoàn hảo, vẫn mang lại cảm giác định hướng và ổn định. Đối với Gen Z, lộ trình đó đã bị phá vỡ. Chi phí học đại học tăng cao, tác động khó lường của trí tuệ nhân tạo đối với thị trường việc làm, và giá nhà leo thang đã làm giảm lợi tức truyền thống từ giáo dục bậc cao. Tuổi trung bình để sở hữu căn nhà đầu tiên đã tăng đáng kể, khiến giấc mơ sở hữu bất động sản trở nên xa vời. Những thay đổi này khiến nhiều người trẻ cảm thấy lạc hướng, không có bản đồ rõ ràng để xây dựng tương lai an toàn.

Khí Hậu Cảm Xúc của Một Thế Hệ

Sự thiếu vắng tiến trình dự đoán được đã tạo nên một bức tranh cảm xúc phức tạp trong Gen Z. Các cuộc trò chuyện với thanh niên cho thấy sự lo lắng, bất an và thậm chí là chủ nghĩa hư vô lan rộng. Cảm giác bị từ chối liên tục – từ việc cạnh tranh vào đại học, xin việc, đến thị trường nhà ở – đã tạo ra tâm trạng hoài nghi đối với các thể chế truyền thống. Khí hậu cảm xúc này ảnh hưởng đến hành vi tài chính, từ tiết kiệm thận trọng đến đầu tư mang tính đầu cơ. Mạng xã hội khuếch đại những cảm xúc này, đôi khi bóp méo nhận thức vượt quá những gì dữ liệu kinh tế phản ánh.

Lý Thuyết Tạ Đòn về Phản Ứng Kinh Tế

Một quan sát nổi bật là “lý thuyết tạ đòn” trong chiến lược kinh tế của Gen Z. Ở một đầu, một số người chọn theo đuổi các nghề thực dụng – trở thành thợ điện, thợ sửa ống nước, hoặc các ngành lao động kỹ năng khác mang lại sự ổn định mà không cần gánh nợ sinh viên. Ở đầu kia, một số khác lao vào các hoạt động rủi ro cao như đầu cơ tiền điện tử, cổ phiếu meme, và cá cược thể thao. Những cực đoan này phản ánh sự từ chối con đường trung gian từng được chiếm lĩnh bởi các nghề văn phòng thông qua giáo dục truyền thống. Cả hai hướng đi đều là phản ứng trước cùng một sự bất định cơ bản: sự sụp đổ của tiến trình ổn định từ giáo dục đến sự nghiệp và nghỉ hưu.

Khoảng Cách Giữa Dữ Liệu và Nhận Thức

Mặc dù các chỉ số kinh tế cho thấy có những thách thức, chúng không phải lúc nào cũng tương xứng với mức độ lo ngại của Gen Z. Tỷ lệ thất nghiệp của sinh viên mới tốt nghiệp cao hơn trước nhưng không ở mức thảm họa. Một số người cho rằng thiếu hụt nhà ở cuối cùng sẽ giảm bớt nhờ việc thừa kế tài sản giữa các thế hệ. Tuy nhiên, một số chỉ số – như mức chênh lệch lương giữa người có bằng đại học và người không có – đang suy giảm, củng cố nhận thức rằng bối cảnh kinh tế đã thay đổi cơ bản. Khoảng cách giữa thực tế thống kê và trải nghiệm sống bị nới rộng bởi dòng chảy liên tục của các câu chuyện trên mạng xã hội, vốn có thể khuếch đại cảm giác bất ổn và bị loại trừ.

Nhiều Gương Mặt của Gen Z

Điều quan trọng là nhận ra Gen Z không phải một khối đồng nhất. Đại dịch đã tạo ra các nhóm nhỏ khác nhau trong thế hệ này. Những người tốt nghiệp trước đại dịch trải qua sự gián đoạn đột ngột trong kế hoạch sự nghiệp ban đầu. Những người đang học đại học trong thời gian phong tỏa chứng kiến việc học và đời sống xã hội diễn ra gần như hoàn toàn qua nền tảng kỹ thuật số. Các thành viên trẻ nhất, vẫn đang học phổ thông hoặc đại học, đã quen với thực tế hoàn toàn số hóa ngay từ đầu. Những khác biệt này định hình thái độ đối với công nghệ, các tổ chức, và mối quan hệ cá nhân. Thời điểm đại dịch diễn ra trong giai đoạn hình thành của họ đảm bảo rằng Gen Z sẽ mang theo những đặc điểm riêng biệt vào lực lượng lao động và xã hội tương lai.

Sự Kìm Kẹp của Nền Kinh Tế Sự Chú Ý

Đằng sau tất cả những thay đổi này là nền kinh tế sự chú ý. Trong thời đại mà lượt nhấp, lượt xem, và tương tác trực tiếp chuyển thành thu nhập và ảnh hưởng, Gen Z vừa là sản phẩm vừa là động lực của hệ thống này. Mạng xã hội không chỉ định hình nhận thức kinh tế của họ mà còn mang lại các con đường thu nhập thay thế, từ nghề influencer đến khởi nghiệp kỹ thuật số. Tuy nhiên, nền kinh tế này đòi hỏi sự hiện diện và tương tác liên tục, có thể làm sâu thêm cảm giác bất ổn và kiệt sức.

Nhìn Về Phía Trước

Cách Gen Z điều hướng nền kinh tế sự chú ý sẽ định hình lại các chuẩn mực xã hội về công việc, giá trị, và thành công. Việc họ đồng thời chọn các con đường thực dụng và đầu cơ phản ánh khả năng thích ứng, nhưng cũng là sự đặt câu hỏi sâu sắc đối với trí tuệ kế thừa. Liệu những chiến lược này sẽ mang lại khả năng chống chịu hay gia tăng bất ổn vẫn còn là câu hỏi mở. Điều rõ ràng là sự tương tác giữa thực tế kinh tế, phản ứng cảm xúc, và cơ chế của sự chú ý sẽ tiếp tục định hình quỹ đạo của thế hệ này theo những cách thách thức khuôn mẫu truyền thống.

Cuối cùng, để hiểu Gen Z cần nhiều hơn việc phân tích các con số – nó đòi hỏi sự thấu hiểu các câu chuyện, công nghệ, và trải nghiệm sống đang viết lại các quy tắc tham gia kinh tế. Nền kinh tế sự chú ý không chỉ tiêu tốn sự tập trung của họ; nó đang tái cấu trúc nền tảng về cách họ tưởng tượng tương lai.