Khi nhắc đến sự sụp đổ của La Mã, nhiều người nghĩ đến các cuộc xâm lược của man tộc, quân đoàn tan rã hoặc những vụ ám sát chính trị. Nhưng các đế chế thường suy tàn từ bên trong, và một trong những nguyên nhân ăn mòn mạnh nhất chính là sự sụp đổ của tiền tệ. Sự suy vong của La Mã không chỉ do xâm lược hay tham nhũng, mà còn do đồng tiền mất giá trị.

Trong nhiều thế kỷ, nền kinh tế La Mã dựa vào đồng bạc denarius, được đúc lần đầu khoảng năm 211 TCN. Gần như bạc nguyên chất, nó được tin tưởng khắp đế chế. Quân lính nhận lương bằng nó, thương nhân yêu cầu thanh toán bằng nó, và người dân tích trữ của cải bằng nó. Đồng denarius tượng trưng cho cả sự ổn định kinh tế lẫn quyền lực của đế chế.

Tuy nhiên, duy trì một đế chế rất tốn kém. Đến thế kỷ II SCN, La Mã phải đối mặt với chi phí quốc phòng tăng cao, chiến tranh liên miên và hạ tầng cần bảo trì. Thuế không đủ bù đắp, nên hoàng đế dùng biện pháp giảm hàm lượng bạc trong tiền thay vì tăng thuế.

Dưới thời Augustus, denarius chứa khoảng 95% bạc. Đến thời Caracalla đầu thế kỷ III, chỉ còn khoảng 50%. Đến thời Gallienus giữa thế kỷ III, bạc còn dưới 5%, chủ yếu là đồng phủ bạc mỏng. Người dân nhận ra và mất niềm tin.

Hậu quả là lạm phát. Giá cả tăng vọt khi tiền mất giá trị thực. Lính đòi lương cao hơn, thương nhân từ chối tiền kém chất lượng, kinh tế địa phương quay lại trao đổi hàng hóa. Niềm tin càng giảm, hoàng đế càng in thêm tiền rẻ, tạo vòng xoáy khủng hoảng.

Sự sụp đổ tiền tệ góp phần vào “Khủng hoảng Thế kỷ III” (235–284 SCN) với xâm lược, dịch bệnh, nội chiến và kinh tế tan rã. Nhiều hoàng đế thay nhau lên ngôi chóng vánh, nhưng ẩn sau hỗn loạn chính trị là hệ thống tài chính đổ vỡ. Thuế thu bằng tiền vô giá trị, nông dân bỏ ruộng, thương mại tê liệt.

Bài học từ La Mã là: khi giá trị tiền tệ bị phá hoại, cả nền văn minh có thể lung lay. Một khi niềm tin vào tiền mất đi, gần như không thể khôi phục.